Rytm przyrody czyli fenologia i jej wyjątkowe pory roku.

Jednym z podstawowych aspektów świata przyrody jest sezonowość rozmaitych zjawisk, jak np. kwitnienie czy owocowanie roślin. Wraz z upływem czasu jedne ustępują miejsca drugim, a te następnym i tak aż do zakończenia wzrostu i rozwoju. Jest to coroczny cykl, będący swoistym rytmem Ziemi, rytmem żyjącej planety. Jednakże rytm ten zależny jest od warunków pogodowych i od zmian pór roku, a tych fenologia w Europie Środkowej wyróżnia aż osiem! Choć pojęcie „fenologia” (połączenie dwóch greckich wyrazów phainomaii – stawać się, zjawiać się i logos – nauka) brzmi dosyć tajemniczo, znaczy ni mniej ni więcej naukę o zmianach, o pojawianiu się różnych zjawisk w świecie przyrody.

Dlaczego fenologiczne pory roku są takie wyjątkowe? Czy jest w nich coś naprawdę szczególnego, coś na co warto zwrócić uwagę? Otóż ich niezwykłość wynika z tego, że nie wyznacza ich ani sposób, w jaki Słońce oświetla Ziemię (w przypadku astronomicznych pór roku), ani nawet żadna ścisła data w kalendarzu. O tym, jaka rozpoczęła się właśnie pora roku, informują nas rośliny. To one odgrywają tutaj rolę „aparatury pomiarowej”. Żeby zacząć z niej korzystać, wystarczy bacznie obserwować to, co się aktualnie w przyrodzie dzieje.

Przedwiośnie / zaranie wiosny

Jest to czas, w którym rośliny budzą się do życia po zimowym spoczynku. Pierwsze drzewa, będące zwiastunami tego okresu, zakwitają jeszcze przed rozwinięciem liści. Są to na ogół rośliny wiatropylne. Brak ulistnienia sprzyja przenoszeniu pyłku przez wiatr na kwiaty innych osobników. W tym okresie występują również znaczne wahania temperatury w ciągu doby, często zdarzają się jeszcze przymrozki. Dlatego rośliny kwitnące na przedwiośniu odznaczają się dużą odpornością na niekorzystne warunki atmosferyczne.

Zaranie wiosny zwiastuje pylenie leszczyny pospolitej (Corylus avellana L.), olszy czarnej (Alnus glutinosa (L.) Gaertn.) oraz kwitnienie wawrzynka wilczełyko (Daphne mezereum L.). Warto także zwracać uwagę na niewielkie rośliny zielne, które wyłaniają się spośród liści. Jest to również ich czas kwitnienia. Należą do nich śnieżyczka przebiśnieg (Galanthus nivalis L.), podbiał pospolity (Tussilago farfara L.), przylaszczka pospolita (Hepatica nobilis Mill.), zawilec gajowy (Anemone nemorosa L.) oraz knieć błotna (Caltha palustris L.).

Pierwiośnie / wczesna wiosna

Jest to dość krótka pora roku, etap pośredni na drodze ku pełni wiosny. Z racji przejściowego charakteru cechuje się nieustabilizowaną pogodą. Choć jest już zauważalnie cieplej, to ciągle mogą się jeszcze zdarzać przymrozki.

Nazwa „pierwiośnie” wywodzi się od zwiastunów tego okresu – kwitnących pierwiosnków lekarskich (Primula officinalis (L.) Hill). Pojawiają się także kwiaty mniszka lekarskiego (Taraxacum officinale L.), poziomki pospolitej (Fragaria vesca L.) i borówki czarnej (Vaccinium myrtillus L.).

Wśród drzew i krzewów, których kwitnienie wyznacza pierwiośnie, znajduje się czeremcha pospolita (Prunus padus L.), śliwa tarnina (Prunus spinosa L.), czereśnia ptasia (Prunus avium (L.) L.), wiśnia pospolita (Prunus cerasus L.), jabłoń dzika (Malus sylvestris Mill.) i grusza uprawna (Pyrus communis L.). Warto również nadmienić, że rośliny pierwiośnia jednocześnie kwitną i rozwijają liście.

Pełnia wiosny / późna wiosna 

Jest to okres odznaczający się wzrostem nasłonecznienia i temperatury powietrza oraz spadkiem sumy opadów atmosferycznych. Kwitną rośliny drzewiaste, które ulistniły się już wcześniej.

Zwiastunem późnej wiosny jest jarząb pospolity (Sorbus aucuparia L.) i żarnowiec miotlasty (Cytisus scoparius (L.) Link).

Spośród roślin zielnych, nastanie pełni wiosny sygnalizują swoimi kwiatami: jaskier ostry (Ranunculus acris L.), chaber bławatek (Centaurea cyanus L.), dąbrówka rozłogowa (Ajuga reptans L.) i gajowiec żółty (Galeobdolon luteum Huds.).

Bardzo często przyjmuje się, że porę tę wyznaczają także lilak pospolity (Syringa vulgaris L.) i kasztanowiec pospolity (Aesculus hippocastanum L.). Choć rzeczywiście kwitną one w tym okresie, to jednak nie są to rodzime rośliny, a tylko lokalnie zadomowione. Obydwie przybyły na nasze tereny za sprawą działalności ludzkiej z Półwyspu Bałkańskiego, gdzie znajdują się ich stanowiska naturalne.

Priorytet powinna mieć jednak rodzima „aparatura pomiarowa”, gdyż jest ona najlepiej zsynchronizowana z cyklicznością zjawisk pogodowych, które zachodzą na terytorium Polski – występuje tu od kilku tysięcy lat.

Wczesne lato 

Wraz z nastaniem wczesnego lata odczuwalny jest dalszy wzrost temperatury powietrza. Jest to również okres, gdy wydłuża się dzień.

Porę tę wyznacza kwitnący bez czarny (Sambucus nigra L.), dereń świdwa (Cornus sanguinea L.) czy ligustr pospolity (Ligustrum vulgare L.). Często przyjmuje się kwitnienie robinii akacjowej (Robinia pseudoacacia L.) za zapowiedź wczesnego lata. Jednakże jako roślina obcego pochodzenia (Ameryka Północna) nie powinna być pod tym względem traktowana priorytetowo.

Z roślin zielnych kwitnie dziurawiec zwyczajny (Hypericum perforatum L.), ponadto na wodach stojących lub wolno płynących zakwitają grzybienie białe (Nymphaea alba L.). Dodatkowo pojawiają się pierwsze dojrzałe owoce poziomki pospolitej (Fragaria vesca L.).

Lato / późne lato 

Płynne przejście pomiędzy wczesnym, a późnym latem wynika z ustabilizowanych już na terenie kraju warunków atmosferycznych. Jest to niewątpliwie najcieplejszy okres spośród wszystkich.

Drzewem-zwiastunem tego okresu jest kwitnąca lipa drobnolistna (Tilia cordata Mill.), a spośród roślin zielnych wrotycz pospolity (Tanacetum vulgare L.) i liczne gatunki ostrożeni (Cirsium sp.).

Kwitnie również cykoria podróżnik (Cichorium intybus L.), choć zaliczana do archeofitów – roślin trwale zadomowionych, które przybyły na nasze tereny przed końcem XV wieku, to jest uznawana za wyznacznik lata.

Warto również zwrócić uwagę na dojrzewające owoce maliny właściwej (Rubus idaeus L.), które także zwiastują nam tę fenologiczną porę roku. 

Wczesna jesień 

W tym okresie dzień wyraźnie się już skraca, a temperatura obniża. Dojrzewają wówczas owoce i nasiona wielu gatunków roślin, w tym ligustru pospolitego (Ligustrum vulgare L.) i borówki brusznicy (Vaccinium vitis–idaea L.). Jest to również pora kwitnienia bluszczu pospolitego (Hedera helix L.) i dziewięćsiłu (Carlina sp.). 

Jesień / pełna jesień

Jest to czas, w którym większość roślin szykuje się do spoczynku zimowego, a rośliny jednoroczne obumierają. Zapewniają one jednak ciągłość istnienia poprzez wydanie owoców, a wraz z nimi nasion.

Ponieważ zimą przeprowadzanie procesu fotosyntezy dla większości roślin będzie niemożliwe, podejmują one zdecydowane kroki, by dostosować się do nadciągającego niekorzystnego dla nich okresu – zrzucają liście. Proces ten rozpoczyna się od rozkładania chlorofilu w liściach. Chlorofil to zielony barwnik, który pochłania energię z promieni słonecznych – niezbędną do przeprowadzania procesu fotosyntezy. Wskutek tego inne barwniki, które wcześniej były niewidoczne, zostają wyeksponowane. To karotenoidy i ksantofile – barwniki, które są odpowiedzialne za piękne jesienne barwy liści – od złocistych do pomarańczowych. W odróżnieniu od nich antocyjany wytwarzane są dopiero jesienią przez rośliny. Odpowiadają one za wybarwianie się liści na kolor różowy i czerwony.

Rozkład chlorofilu prowadzi do przebarwiania się liści. Właśnie to zjawisko wyznacza nam pełną jesień. Bywa, że czasami jest ona dzielona na dwa dodatkowe podokresy – złotą (której wszyscy z utęsknieniem wyczekujemy każdego roku) oraz bezlistną.

Roślinami wskaźnikowymi są tu nasze krajowe drzewa, takie jak klony – pospolity, polny i jawor (Acer platanoides L., A. campestre L., A. pseudoplatanus L.), lipa drobnolistna i szerokolistna (Tilia cordata Mill., T. platyphyllos Scop.), dąb szypułkowy i bezszypułkowy (Quercus robur L., Q. petraea (Matt.) Liebl.), brzoza brodawkowata (Betula pendula Roth), buk pospolity (Fagus sylvatica L.), czy też grab pospolity (Carpinus betulus L.).

Zima 

W naszej strefie klimatycznej jest to okres spoczynku roślin. Panujące wówczas warunki nie sprzyjają temu, by przyroda tętniła życiem. Niskie temperatury, krótszy dzień i trudno dostępna woda (zamarznięta ziemia) są jednymi z czynników, które sprawiają, że wzrost roślin i ich metabolizm zostaje zahamowany. Zatrzymanie procesów życiowych nie następuje jednak u wszystkich roślin – u roślin zawsze zielonych jak np. sosna pospolita (Pinus sylvestris L,) obserwuje się zimą pewną aktywność, u nich dochodzi jedynie do spowolnienia procesów metabolicznych.

W Ogrodzie stosujemy metodykę, według której nadejście zimy zwiastują trzy kolejno następujące po sobie dni z maksymalną temperaturą nieprzekraczającą 0°C.

Fenologiczna pora roku / rok	1. Przedwiośnie (zaranie wiosny)	2. Pierwiośnie (wczesna wiosna)	3. Pełnia wiosny (późna wiosna)	4. Wczesne lato	5. Lato	6. Wczesna jesień	7. Jesień	8. Zima
	█	█	█	█	█	█	█	█
2019	18 II	05 IV	30 IV	23 V	15 VI	08 IX	08 X	–
2020	07 II	09 IV	04 V	26 V	15 VI	11 IX	12 X	16-17-18 I
2021	24 II	20 IV	17 V	01 VI	28 VI	17 IX	11 X	07-08-09 XII
2022	10 II	12 IV	10 V	24 V	26 VI	16 IX	28 IX	14-15-16 XII
2023	16 II	13 IV	11 V	29 V	26 VI	14 IX	16 IX	28-29-30 XI
2024	16 II	30 III	22 IV

Legenda do tabeli:

1. Kwitnienie kwitnienie śnieżyczki przebiśnieg, leszczyny pospolitej
2. Kwitnienie kwitnienie mniszka lekarskiego, śliwy tarniny
3. Kwitnienie jarzębu pospolitego
4. Kwitnienie czarnego bzu, grzybieni białych
5. Kwitnienie lipy drobnolistnej
6. Dojrzewanie owoców ligustru pospolitego, kwitnienie bluszczu pospolitego
7. Przebarwianie się liści klonu pospolitego, klonu polnego
8. Trzy kolejno następujące po sobie dni z maksymalną temperaturą poniżej 0°C