Kolekcje szklarniowe
rośliny strefy międzyzwrotnikowej i podzwrotnikowej
Szklarnie w naszym Ogrodzie Botanicznym były budowane w latach 50-tych i 60-tych XX wieku. Zostały tak zaprojektowane, by gromadzić gatunki roślin stref międzyzwrotnikowych i podzwrotnikowych dostarczając cennego materiału do badań i dydaktyki. Podstawą budowania kolekcji roślin tropikalnych jest jak najszersza prezentacja różnorodności gatunków o ciekawej i reprezentatywnej biologii dla poszczególnych formacji roślinnych i stref klimatyczno-roślinnych. Rośliny pogrupowano w szklarniach w zależności od ich wymagań środowiskowych. W chwili obecnej zgromadzono około 550 gatunków i odmian roślin. Rośliny pozyskujemy na drodze wymiany nasion, z darów i z zakupu. Najliczniej reprezentowane są rodziny: obrazkowatych Araceae, storczykowatych Orchidaceae, ananasowatych Bromeliaceae, pieprzowatych Piperaceae, begoniowatych Begoniaceae. Ciekawą i cenną grupą w naszej kolekcji są sagowce. Ta stara grupa roślin, która 200 milionów lat temu była ważnym składnikiem flory, jest prezentowana przez osiem gatunków, które osiągnęły pokaźne rozmiary a niektóre z nich już kwitną. Są to Ceratozamia mexicana, Cycas revoluta, Cycas circinalis, Encephalartos ferox, Encephalartos manikensis, Stangeria paradoxa, Zamia integrifolia.
Obok rosną również rośliny użytkowe jak: flaszowiec Annona muricata, kawa Coffea arabica, gwajawa Psidium cattleianum, kakaowiec Theobroma cacao, papaja Carica papaya, awokado Persea americana, goździkowiec jednokwiatowy Eugenia uniflora, i inne.
W szklarni w której możemy zapewnić wyższą wilgotność i temperaturę gromadzimy kolekcje roślin, których przedstawiciele bardzo często goszczą w mieszkaniach jako rośliny ozdobne są to rodziny: begoniowate Begoniaceae, komelinowate Commelinaceae, marantowatych Marantaceae, ostrojowatych Gesneriaceae, męczennicowaych Pasifloraceae, pokrzywowatych Urticaceae, imbirowatych Zingiberaceae, oraz powiększająca się kolekcja oryginalnego rodzaju Amorphophallus sp. Kwitły już Amorphophallus bulbifer, Amorphophallus konjac, Amorphophallus albus, i Amorphophallus thaiensis ich bulwy osiągnęły odpowiednie rozmiary a rośliny w okresie kwitnienia prezentujemy w pawilonie dydaktycznym.
W jednej szklarni jest basen oraz dwadzieścia małych basenów dla roślin błotnych. W basenie głównym w którym utrzymywana jest stała temperatura 27°C, uprawiamy nieprzerwanie od 2006 roku ten sam okaz wiktorii parańskiej Victoria crusiana, co jest bardzo rzadko spotykane w europejskich ogrodach botanicznych, w których, jeśli już występują te wyjątkowe rośliny, to są uprawiane jako rośliny jednoroczne od wiosny do jesieni. W naszym Ogrodzie można podziwiać je przez okrągły rok, a rośliny kwitną cały czas z krótkimi przerwami. W basenie uprawiamy inne wodne rośliny np. pistie Pistia stratiotes, hiacynt wodny Eichornia crassipes, czy lotosa orzechodajnego Nelumbo nucifera. W bocznych basenach mamy kilka cennych gatunków roślin z przedziwnej formacji roślinnej namorzynów, czyli mangrowe. Acanthus, Acrostichum, Bruguiera, Rhizophora, oraz kilka innych gatunków towarzyszących na plażach nadmorskich. Od kilku lat uprawiamy sandałowca Santalum album to bardzo rzadki gatunek w kolekcjach ogrodów botanicznych jest półpasożytem i jest bardzo kapryśny.
Epifity, liany i pnącza to element typowy dla różnych formacji międzyzwrotnikowych, w których rośliny muszą konkurować o światło i wodę. Rośliny z rodzin: Bromeliaceae, Cactaceae, Peperomiaceae, Orchidaceae, Vitaceae, Araceae i Polypodiaceae żyją na drzewach pobierając i gromadząc wodę w rozmaity sposób.
W szklarniach znajdziemy liczne ananasowate Bromeliaceae, na przykład: Vriesea carinata, Neoregelia cyanea, a także gatunki z rodzajów: Billbergia, Aechmea, Guzmania i Tillandsia. Pobierają one wodę za pomocą łusek absorpcyjnych na liściach. Epifityczne storczyki, jak Vanilla imperialis czy Brassavola digbyana, a także taksony z rodzajów: Stanhopea, Cattleya i Bulbophyllum, w czasie deszczu pobierają wodę za pomocą korzeni powietrznych zaopatrzonych w specjalną tkankę zwaną velamenem. Epifityczne kaktusy, np. z rodzajów: Rhipsalis, chłoną wodę całą swoją powierzchnią.
Interesujące przystosowania widzimy u niektórych paproci. U Asplenium nidus detrytus gromadzi się u nasady gęstej rozety. Jeszcze skuteczniej działają liście niszowe, jakie wykształcają epifityczne paprocie z rodzaju Platycerium sp. czyli tzw. łosie rogi.
Epifitów nie brakuje również wśród roślin dwuliściennych. Do takich należy m.in. Dischidia rafflesiana, odznaczająca się wyraźną heterofilią. Niezwykłą postać prezentują też inne myrmekofilne epifity, a mianowicie Myrmecodia, Hydnophytum.
Wiele roślin, nie będąc epifitami, może okolicznościowo rosnąć na drzewach. Te przygodne epifity rozwijają się z diaspor, które przypadkowo trafiły na nagromadzony detrytus w rozgałęzieniach korony lub w dziuplach, przyniesione przez wiatr lub przez zwierzęta. Szczególne upodobanie do przygodnego epifityzmu wykazują peperomie Peperomia.
Rośliny podzwrotnikowe ze strefy roślinności twardolistnej pochodzą z regionu Morza Śródziemnego, z Kalifornii, środkowego Chile, południowej Afryki i południowo-zachodniej Australii. Posiadamy przedstawicieli z tych rejonów świata.
Najważniejsze i zasadnicze znaczenie dla życia roślin z tych regionów ma nierównoczesne współoddziaływanie elementów klimatu. Większość opadów przypada na okres zimowy. Tak to wilgoć i ciepło, mijają się w czasie, co wpływa na oryginalność i specyficzny charakter roślinności. Bardzo dużo jest drzew i krzewów o skórzastych, twardych, niewielkich liściach. Mających łodygi niekiedy w postaci igiełkowatej lub łuskowatej. Tak przekształcone łodygi to gałęziaki a w naszej kolekcji możemy je oglądać u asparagusa Asparagus acutifolius i ruszczyka Ruscus aculeatus.
Jednak na tym obszarze żyją też rośliny, które mają liście obficie pokryte włoskami, a ich fizjologia jest zupełnie inna i gdy brak im wody, zrzucają liście, bo nie potrafią ograniczyć transpiracji. W naszej kolekcji reprezentują tą grupę roślin czystki Cistus. Trzecią grupą roślin na tym obszarze są rośliny wawrzynolistne lub inaczej zimozielone gatunki laurolistne, które potrzebują wilgotnych zim, a latem siedlisko musi być stale wilgotne – wawrzyn szlachetny Laurus nobilis jest najlepszym przykładem w kolekcji.
Na obszarze Morza Śródziemnego koncentrowały się najstarsze kultury od najdawniejszych czasów. Obszar ten był gęsto zaludniony, a łagodny klimat sprzyjał uprawie różnych roślin użytkowych. W szklarniach mamy dąb korkowy Quercus suber, dąb ostrolistny Quercus ilex, oliwkę europejską Olea europaea, szarańczyn strąkowy Ceratonia siliqua, wawrzyn szlachetny Laurus nobilis, cyprys wiecznie zielony Cupressus sempervirens, i pinię Pinus pinea. Ponadto krzewy oplatane są pnączami takimi jak kolcorośl Smilax aspera. Chruścina jagodna, zwana drzewem poziomkowym Arbutus unedo. dopełnia warstwę drzew. W miejscach bardziej wilgotnych rośnie oleander płochowiec Nerium oleander. Z twardolistnej flory Australii i Ameryki Południowej pochodzą 4 gatunki araukarii Araukaria sp., a także jedno z najstarszych i najrzadszych drzew na świecie odkryte w 1994 roku nieopodal Sydney Wollemia nobilis. W 2014 roku po raz pierwszy zakwitła dając kwiatostan żeński. Roślina jest jednopienna i pojawiły się też kwiatostany męskie. Eukaliptus gałkowy (Eucalyptus globulus) z mirtowatych Myrtaceae i Grevillea robusta oraz Grevillea banksii ze srebrnikowatych Proteaceae i kilka gatunków z rodzaju Brachychiton sp. wzbogacają kolekcję tego obszaru. Z Azji sprowadzono do zbioru cenne rośliny użytkowe, np. z rodzaju Pittosporum sp. wykorzystywane w meblarstwie, czy też cynamonowiec kamforowy Cinnamomum camphora. Ciekawą grupą są drzewa iglaste z rodzaju Podocarpus sp. ich igły przypominają liście roślin okrytonasiennych.
(oprac. P. G.)
sukulenty
Sukulenty znajdują się w szklarniach I, III i IV. Są to gatunki różnych rodzin, magazynujące wodę w miękiszu wodnym – o komórkach najczęściej pozbawionych chloroplastów, z sokiem komórkowym ze znaczną ilością substancji śluzowych. Występują począwszy od strefy tropikalnej aż po chłodne rejony lasów górskich klimatu umiarkowanego. Na terenach suchych jako źródło wody wykorzystują mgłę i rosę. Rozmiary sukulentów są wyjątkowo zróżnicowane. W szklarniach Ogrodu można obejrzeć zarówno miniaturowe aloesy, jak i kaktusa saguaro Carnegiea gigantea, który w naturze osiąga 10 metrów wysokości i jest źródłem drewna dla miejscowej ludności. U sukulentów organy zatrzymujące wodę to przekształcone liście lub pędy, czasami korzenie. Liście bywają kolczaste, gładkie, omszone, łuskowate, brodawkowate itp.
Bogatą ekspozycję sukulentów w szklarni IV stanowią rodziny: przypołudnikowatych (Aizoaceae), liliowatych (Liliaceae), agawowatych (Agavaceae), gruboszowatych (Crassulaceae), portulakowatych (Portulacaceae). Zbiór uzupełniają miniaturowe aloesy Madagaskaru, a także rośliny okienkowe, na przykład fenestraria i litopsy. Uwagę zwracają oryginalne formy Didierea madagascariensis, Ipomoea platense i Senecio deflesii.
Szklarnia III to bogactwo kształtów ok. 500 gatunków kaktusów z 102 rodzajów i 3 podrodzin: Peireskioideae, Opuntioideae i Cereoideae. Najmniejszym z kulistych jest Blossfeldia liliputana (1,5 cm średnicy), a największym Echinocactus grusonii. Przekształcone pędy o kształcie kulistym ma Lophophora williamsii, jajowatym Melocactus peruvianus, a maczugowatym Cereus aethiops. Ciernie występujące w rodzinie Cactaceae, popularnie nazywane kolcami, to przekształcone liście. Pełnią one różnorakie funkcje. W kolekcji najdłuższe ciernie posiada Leuchtenbergia principis. Kłujące organy chronią przed zwierzętami roślinożernymi. Ciernie gęsto ustawione natomiast przed promieniowaniem słonecznym. Osobliwością jest m.in. Uebelmannia pectinifera, a także liczne gatunki z rodzajów: Turbinicarpus, Ariocarpus, Aztekium, Astrophytum. Większość kaktusów to gatunki zagrożone wyginięciem, chronione międzynarodowymi konwencjami.
W szklarni I jest pokazywane zjawisko konwergencji. Dobrano kilka par roślin z różnych rodzin, a równocześnie z różnych kontynentów, na przykład Euphorbia acrurensis (Euphorbiaceae, Etiopia) i Cereus peruvianus (Cactaceae, Meksyk). W ekspozycji szczególne miejsce zajmują sukulenty Wysp Kanaryjskich. Pochodzi stamtąd 37 taksonów z 10 rodzajów, a wśród nich takie, jak: Aeonium,Ceropegia, Euphorbia, Monanthes i Senecio. Większość z nich to endemity.
Szklarniową kolekcję wzbogacają sukulenty mrozoodporne. Są uprawiane w gruncie, a na okres zimy zabezpieczane przed nadmiarem wilgoci. Wśród nich posadzono kilka gatunków z rodzajów Opuntia i Echinocereus (Cactaceae). Obok nich można zobaczyć taksony rodzajów Sedum i Crassula z Crassulaceae, Delosperma (Aizoaceae), Agave (Agavaceae) i Yucca (Liliaceae). Pochodzą one z południowej Europy, Azji i Ameryki.
(oprac. E. K.G.)
